ارتباطات

محمدعلی محمدپور ارتباطات در جوامع معاصر؛ فرصت ها و تهدیدها «ارتباطات» بدون تردید یکی از نمادهای بسیار نیرومند قدرت سیاسی و همچنین یکی از زمینه های مهم توسعه اقتصادی، در آغاز قرن بیست و یکم به شمار می رود. آرمان پیشرفته و گسترش ارتباطات در دنیای امروز، بر نزدیک کردن انسان ها، ارزش ها و فرهنگ ها استوار است و به همین جهت، بسیاری از اندیشه گران خوش بین آزادی گرا معتقدند که هسته اصلی الگوی دموکراسی را ارتباطات تشکیل می دهد. الگویی که می تواند از طریق تکنولوژی های پیشرفته و پرجاذبه به موفقیت های فراوانی نایل شود. خوش بینی در مورد نقش اجتماعی ارتباطات به گونه ای است که عده ای از صاحبنظران معاصر، پیشرفت و گسترش ابزارهای ارتباطی چند رسانه ای و شبکه های اطلاعاتی نوین را به عنوان عامل موثر و قاطع مقابله با نابسامانی ها و نابرابری های جوامع کنونی معرفی می کنند و برای نیل به این هدف، همکاری ها و همبستگی های تازه ای در سطح های جهانی و منطقه ای را ضروری می شناسند. نمونه برجسته این بینش های مثبت، برگزاری اجلاس های دوگانه سران جهان درباره جامعه اطلاعاتی است که در دسامبر ۲۰۰۳ و نوامبر ۲۰۰۵ در ژنو و تونس صورت گرفت. اما با توجه به واقعیت های موجود، خوش بینی زیاد در این زمینه پذیرفتنی نیست و نمی توان پیشبرد تکنولوژی های نوین اطلاعات و ارتباطات را به منزله پدید آمدن جامعه یا جامعه های جدید قلمداد کرد. زیرا نتیجه نهایی پیشبرد تمام تکنیک های بسیار پیشرفته و بسیار پر تعامل ارتباطی، افزایش نابرابری هاست. مخصوصا که با وجود این تکنولوژی ها، دشواری های شناخت متقابل انسان ها، همچنان باقی می مانند و حتی گاهی به تنهاتر شدن آنها منتهی می شوند. به عبارت دیگر در شرایط کنونی، هرچه تکنیک های ارتباطی پیشرفته تر می شود، ارتباطات انسانی کمتر و گسسته تر می شود. بنابراین، در مطالعات مربوط به ارتباطات باید همراه با شناخت امکان ها و کارکردهای مثبت تکنولوژی های نوین، تهدیدها و خطرهای ناشی از پیشرفت های اخیر آنها را نیز معرفی کرد و راه ها و شیوه های مقابله با این تهدیدها و خطرها را مشخص ساخت. به بیان روشن تر، برای ارتباطات بهتر، باید هویت ها را تقویت کرد، موقعیت های زمانی را مورد نظر قرار داد و عوامل جدایی، اختلاف و نفاق افراد، گروه ها و جوامع را به خوبی شناخت. به این ترتیب، با نگرش صحیح به ارتباطات می توان نتیجه گرفت که دموکراسی مبتنی بر آزادی و برابری انسان ها، بدون ارتباطات به وجود نمی آید و شناخت کامل ارتباطات، از ایجاد توهم در برابر وعده ها و نویدهای امیدبخش کاربرد تکنولوژی های نوین، جلوگیری می کند. همچنین باید توجه داشت که ارتباطات در جریان استفاده از ابعاد ابزاری آن، در برخورد با منافع خصوصی و ایدیولوژی های سیاسی، آسیب پذیر نشود و از شرایطی برخوردار شود که بتواند به فعالیت های خود در خدمت منافع و مصالح جامعه ادامه دهد. در حال حاضر، «ارتباطات» زمینه ساز فعالیت های بسیار پراهمیتی است که همراه با پیشرفت های فنی ابزارهای ارتباطی و گسترش محتواهای اطلاعاتی آنها، بیش از پیش جنبه تجارتی پیدا کرده اند. بر اثر این فعالیت ها، شرایط مبادله و جریان کالاها و خدمات و پیام های دنیا دگرگون شده و امکانات جهانی سازی سریع اقتصاد و فرهنگ افزایش یافته است. تعارض ها و تضادهای خاصی که در این مورد پدید آمده اند، از فاصله های موجود بین پیشرفت رو به افزایش تکنیک های نوین و تداوم دشواری های ارتباطات انسانی، که با وجود توسعه اطلاعات بین انسان ها و جامعه ها پا بر جا مانده اند، ناشی می شوند. باید در نظر داشت که در عصر حاضر، اطلاع دادن برای ارتباط داشتن کافی نیست. زیرا استفاده از اطلاعات و به عبارت دیگر، درک پیام های ارتباطی، از شناخت ارتباطات، که ضرورتا وجود رابطه با دیگری، یعنی دریافت کننده پیام را ایجاب می کند، آسان تر است. در واقع، می توان گفت که ارتباطات همیشه بر اراده قانع کردن، انتظار توزیع یا تقسیم داشتن و ضرورت با هم زندگی کردن استوار است و به همین لحاظ، سه بعد خاص، شامل انتقال، اشتراک و تبادل نظر را در بر دارد.اکنون در جهان، نوعی «دهکده جهانی فنی» وجود دارد. اما در کنار آن «برج بابل» هم پا بر جای مانده است. به همین جهت، مساله ارتباطات، به یکی از زمینه های علمی و سیاسی بسیار عمده مورد مناقشه و منازعه بین دولت ها و موسسات اقتصادی، در سال های آغاز قرن بیست و یکم، تبدیل شده است. واقعیت آن است که جهان بدون برخوردار شدن از شناخت مفهوم ها و نظریه های مربوط به ارتباطات در جوامع باز و دموکراتیک، ناگهان تغییر کرده است. بنابراین ضرورت ایجاب می کند که برای تدارک تعریف دقیق علمی از اطلاعات و ارتباطات، بیش تر فکر و کوشش شود و در مورد جایگاه های آن در جوامع معاصر، یک نظریه جامع ارایه شود. برای نیل به این هدف باید سه بعد خاص ارتباطات، شامل جنبه های اجتماعی، جنبه های فرهنگی و جنبه های اقتصادی آن طرف توجه قرار گیرند. در این جهش فکری، علم شناسان و دانشگاهیان، باید نقش اصلی را به عهده داشته باشند. زیرا آنان نخستین تولیدکنندگان معرفت ها به شمار می روند و علاوه بر آن، تنها کسانی هستند که می توانند درباره تعارض ها و تضادهای مربوط به جهانی سازی اطلاعات و ارتباطات، نگاه انتقادآمیز داشته باشند. به این ترتیب، دنیای آکادمیک نمی تواند فقط در کنار معرفت جای داشته باشد و چالش های اقتصادی، سیاسی، آموزشی و فرهنگی مربوط به مالکیت و مدیریت جریان های اطلاعات، معرفت ها و ارتباطات را به فراموشی بسپارد. در این مورد و به خصوص درباره روابط بین اطلاعات، معرفت ها و ارتباطات، جامعه علمی هر کشور، مسوولیت ویژه دارد. بنابراین مطالعه درباره سیر تحول «علوم ارتباطات» و چگونگی ایجاد و شکل گیری و پیشرفت و گسترش آن و همچنین شرایط کنونی این رشته مهم دانشگاهی و چشم اندازهای آینده آن ضروری است. تحول آموزش ارتباطات «علوم ارتباطات»، در سه دهه گذشته از پیشرفت و گسترش خاصی برخوردار شده و توجه به آن برای کمک به شناخت بیش تر دگرگونی های جدید اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جهانی کنونی و حرکت به سوی جامعه های انسانی آگاه تر، آزادتر و با رفاه تر افزایش یافته است. با آن که خاستگاه «علوم ارتباطات» ایالات متحده آمریکا شناخته می شود، در دهه های اخیر، در سایر کشورهای غربی و همچنین در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، برای توسعه این رشته مهم دانشگاهی، کوشش فراوان صورت گرفته است. الف ـ ایالات متحده آمریکا ریشه ها و سرچشمه های اصلی ایجاد و توسعه «علوم ارتباطات» در ایالات متحده را می توان در سه زمینه مشخص کرد. ۱. نخستین ریشه گیری «علوم ارتباطات» آمریکا، از مساعی برخی از دانشگاه های این کشور برای دگرگونی آموزش « ارتباطات گفتاری» و به عبارت دیگر، آموزش «معانی و بیان» در اوایل قرن بیستم، پدید آمده است. ۲. دومین منشا «علوم ارتباطات» ایالات متحده آمریکا هم با اقدام بعضی از دانشگاه های آن برای آموزش روزنامه نگاری در دهه های اول قرن بیستم، صورت گرفته است. ۳. سومین ریشه گیری «علوم ارتباطات» آمریکا، نتیجه کوشش های چند دانشگاه این کشور برای توسعه پژوهش های رسانه ای و ارتباطی، در سال های قبل از جنگ جهانی دوم، در جریان این جنگ و به ویژه در سال های بعد از جنگ، شناخته می شوند. به این ترتیب، با پیشگامی آموزش « ارتباطات گفتاری» آموزش «روزنامه نگاری» و «پژوهش های رسانه ای و ارتباطی»، راه های پیشرفت و گسترش فعالیت های علمی دانشگاهی در زمینه های مختلف ارتباطات، مانند ارتباطات جمعی (مطبوعات، سینما، رادیو و تلویزیون)، روابط عمومی، تبلیغات بازرگانی، بررسی و سنجش افکار عمومی در ایالات متحده هموار شدند و به دنبال آنها، در بسیاری از زمینه های وابسته به فعالیت های یاد شده در مورد اقتصاد و مدیریت ارتباطات، حقوق ارتباطات، جامعه شناسی و روان شناسی ارتباطات و نظایر آنها نیز آموزش ها و پژوهش های ویژه ای طرف توجه قرار گرفتند. اما باید در نظر داشت که با وجو توسعه آموزش ها و پژوهش های ارتباطی در زمینه های مذکور، در دهه های اخیر، استفاده از عنوان «علوم ارتباطات» یا «علوم ارتباطی» به صورت جمع و عنوان «علم ارتباطات» یا «علم ارتباط» به صورت مفرد، برای معرفی مجموعه فعالیت های دانشگاهی و واحدها و گروه های آموزشی و پژوهشی ارتباطات، در ایالات متحده آمریکا، کمتر مورد توجه واقع شده است و به جای آنها، بیش تر واژه های ساده یا ترکیبی دیگری مانند «ارتباطات»، «ارتباطات جمعی»، «مطالعات ارتباطی» و «مطالعات ارتباطی و رسانه ای» و نظایر آنها، به کار گرفته می شود. مشهورترین موسسه آموزشی و پژوهشی ارتباطات امریکا، که از عنوان «علوم ارتباطات» استفاده کرده، «دانشکده هنرها و علوم ارتباطات» دانشگاه ایالتی میشیگان در شهر «ایست لانسینگ» است. این دانشکده در سال ۱۹۵۵، به وسیله «دیوید برلو» محقق و صاحب نظر ارتباطی معروف آمریکا، که از نخستین دانشجویان «ویلبر شرام»، استاد مشهور آمریکا در دوره دکترای علوم ارتباطات «انستیتوی پژوهش ارتباطی» دانشگاه «ایلی نوی» به شمار می رفت ، تاسیس شده است. دانشکده مذکور در سال ۲۰۰۵ پنجاهمین سال تاسیس خود را جشن گرفت و بسیاری از فارغ التحصیلان آن از استادان برجسته علوم ارتباطات آمریکا شناخته می شوند. ب ـ فرانسه برخلاف ایالات متحده آمریکا، در فرانسه از اوایل دهه ۱۹۷۰، توجه دانشگاه های دارای برنامه های آموزش و پژوهش ارتباطات، به استفاده از نام ترکیبی « علوم اطلاعات و ارتباطات» یا نام تنهای «علوم ارتباطات» افزایش یافته است. باید یادآوری کرد که فرانسوی ها مانند آمریکایی ها، آموزش در زمینه ارتباطات را با تاسیس مدارس روزنامه نگاری در اوایل قرن بیستم آغاز کردند و از این لحاظ، تاسیس «مدرسه عالی روزنامه نگاری» در شهر «لیل» فرانسه (۱۹۲۴)، حایز اهمیت است. پس از آن، دانشگاه پاریس، در سال های قبل از جنگ جهانی دوم به تاسیس «انستیتوی علم مطبوعات» (۱۹۳۷)، که برای مطالعه و تحقیق در زمینه های حقوقی، اقتصادی، فنی، تاریخی و بین المللی ارتباطات جمعی در نظر گرفته شده بود، اقدام کرد. پس از جنگ جهانی دوم، انستیتوی مذکور، به «انستیتوی فرانسوی مطبوعات» تغییر نام داد و فعالیت های خود را در سال ۱۹۴۶ در محل انستیتوی مطالعات سیاسی پاریس از سر گرفت. این انستیتو در سال ۱۹۷۵، رسما به عنوان یک موسسه عالی آموزشی و پژوهشی وابسته به دانشگاه پاریس معرفی شد و در سال ۱۹۶۱ با تاسیس نخستین دوره تحصیلات تکمیلی (فوق لیسانس و دکترا)، عنوان «انستیتوی فرانسوی مطبوعات و علوم ارتباطات» (یا علوم خبری) برای آن انتخاب شد و در سال های میانی دهه ۱۹۷۰، که عنوان «علوم اطلاعات و ارتباطات»، به طور رسمی از سوی دولت فرانسه برای برنامه های آموزشی و پژوهشی مورد نظر برگزیده شد، انستیتوی یاد شده، کلمه «ارتباطات» را نیز به عنوان خود افزود. لازم به ذکر است که در سال ۱۹۷۵، به موجب مقررات ویژه ای که برای تجدید نظر و اصلاح برنامه های آموزشی و پژوهشی راجع به ارتباطات در دانشگاه های فرانسه وضع شد، عنوان ترکیبی «علوم اطلاعات و ارتباطات» به عنوان یک رشته مستقل علمی (میان رشته ای)، برای این برنامه ها انتخاب شد و از آن زمان تاکنون، اکثر دانشگاه های این کشور، که در زمینه های مختلف ارتباطات فعالیت دارند، نام ترکیبی مذکور را به کار می برند و برخی از آنان مانند دانشگاه گرنوبل هم تنها عنوان (علوم ارتباطات» را مورد استفاده قرار می دهند. اقدام اخیر دولت فرانسه برای تاسیس «انستیتوی علوم ارتباطات» از سوی «مرکز ملی پژوهش های علمی»، این کشور در نوامبر ۲۰۰۷، یکی از آخرین کوشش های مربوط به تقویت این رشته است. ج ـ ایران در ایران هم مانند بسیاری از کشورهای دیگر جهان، برنامه های آموزش و پژوهش در علوم ارتباطات با تاسیس دوره های روزنامه نگاری آغاز شده اند. در این زمینه، تاسیس دوره آموزش روزنامه نگاری در «سازمان پرورش افکار»، در آخرین سال های حکومت پهلوی اول و تشکیل دوره های آموزش آزاد روزنامه نگاری، با همکاری استادان آمریکایی در دانشگاه تهران در سال های پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، قابل توجه اند. اقدام دانشگاه تهران برای تاسیس اولین و آخرین دوره آموزش روزنامه نگاری در سطح لیسانس (کارشناسی) که در سال ۱۳۴۵ در دانشکده ادبیات و علوم انسانی این دانشگاه صورت گرفت نیز نمونه دیگری از کوشش های مقطعی در زمینه مورد نظر به شمار می رود. برخلاف تجربه های مذکور، ایجاد «موسسه عالی مطبوعات و روابط عمومی» از سوی موسسه مطبوعاتی کیهان (در سال ۱۳۴۶)، و تبدیل آن به «دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی» (در سال ۱۳۵۰)، و شروع فعالیت «پژوهشکده علوم ارتباطی و توسعه ایران» به کمک سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران(در سال ۱۳۵۵)، در ریشه گیری تاریخی علوم ارتباطات ایران، اهمیت خاص دارد. فعالیت های دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی، در دوره پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با احیای برنامه آموزشی تخصصی علوم ارتباطات در دوره کارشناسی، با دو شاخه «روزنامه نگاری» و «روابط عمومی» (در سال ۱۳۶۸)، تاسیس دوره کارشناسی ارشد علوم ارتباطات (در سال ۱۳۶۹)، ایجاد دوره دکترای علوم ارتباطات (سال ۱۳۷۵)، در دانشگاه علامه طباطبایی، تاسیس «مرکز پژوهش های ارتباطات»، با همکاری دانشگاه علامه طباطبایی و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات (در سال ۱۳۷۵)، بازگشایی دانشکده "علوم ارتباطات اجتماعی" سابق با نام «دانشکده علوم ارتباطات» (سال ۱۳۸۳) در دانشگاه علامه طباطبایی و پذیرش دانشجو برای دوره های کارشناسی رشته های «روزنامه نگاری»، «روابط عمومی» و «مطالعات ارتباطی و فناوری ارتباطات» این دانشکده (در سال ۱۳۸۴)، ادامه یافته اند. در این میان، تاسیس دوره های کارشناسی و کارشناسی ارشد علوم ارتباطات در دانشگاه تهران، ایجاد دوره دکترای فرهنگ و ارتباطات در دانشگاه امام صادق(ع)، تاسیس دوره های آموزشی کارشناسی ارشد، دکترا و کارشناسی علوم ارتباطات در دانشگاه آزاد اسلامی، توسعه برنامه های آموزشی کارشناسی و کارشناسی ارشد دانشکده صدا و سیما، ایجاد دانشکده خبر از سوی خبرگزاری جمهوری اسلامی و تاسیس دوره های آموزش روزنامه نگاری در انجمن صنفی روزنامه نگاران، نیز به پیشرفت و گسترش علوم ارتباطات در ایران، کمک کرده است. محمد علی محمد پور